9 juli 2023 | Mary Span | Evolutiegids

Hebben dieren bewustzijn?

Er circuleren allerlei dierenvideo’s op internet, die je bij het zien van deze bewustzijnsfilmpjes à la Disney verwonderd achterlaten. Er wordt zelfs beweerd dat we met kunstmatige intelligentie straks met dieren kunnen praten. Onze kennis over het bewustzijn van dieren neemt razendsnel toe: de ene wetenschappelijke ontdekking volgt de andere op.

Ik zag laatst een video waarbij een walvis zachtjes een duwtje gaf aan een paddleboard waarop een vrouw zat. Het uitzonderlijke moment was gefilmd vanuit een drone. Was dit spelen of had de walvis besef van het levende wezen dat op de surfplank zat? Onderzoek laat zien dat dieren wel degelijk complexe innerlijke werelden hebben en deze op verschillende manieren kunnen uitdrukken. Zo weten we dat bijen kunnen spelen, dat varkens vriendschappen sluiten en dat dolfijnen elkaar bij hun naam noemen.

De intelligentie en bewustzijn van dieren
lijkt meer op die van mensen
dan we lang hebben gedacht.

Wij delen veel met dieren, ook wij hebben oren, kunnen onze armen als vleugels en onze neus als grijpmechanisme voorstellen. Wij kunnen ons ook voorstellen dat dieren bewustzijn hebben, ook al hebben we geen goede definitie van bewustzijn. Als we bewustzijn zouden kunnen definiëren, dan kunnen we onderzoeken of meten of dieren dit al dan niet hebben. Hoewel we misschien genieten van het gezelschap van gezelschapsdieren of een vluchtige ontmoeting met dieren in het wild, geloven veel mensen dat mensen een superieur bewustzijn hebben en dat dieren weinig tot geen bewustzijn hebben. Maar er kan wel sprake zijn van andere vormen van bewustzijn bij dieren die we (nog) niet kunnen begrijpen.

De gerenomeerde geleerde en feministisch-veganistisch pleitbezorger Carol J. Adams spreekt over het dualistische denken dat veel mensen vertonen door de belangen van dieren als ondergeschikt aan die van mensen te beschouwen. Eigenlijk reduceren wij een voelend dier tot dat van een object of ding waar we alles mee kunnen doen wat we maar willen. Ze schreef er boeken zoals Neither Man Nor Beast en Living Among Meat Eaters. Ze vertelt hoe ze een activist werd door lokaal te werken in gemeenschapsgerichte hervormingsbewegingen en hoe dat haar ertoe bracht een ecofeministische dierenrechtenactiviste te worden.

Onderzoek heeft aangetoond dat
dieren over overeenkomstige neurologische
structuren en bewustzijnsprocessen beschikken

Frans de Waal, een wereldberoemde Nederlands-Amerikaanse primatoloog en een bioloog die apen en mensapen bestudeert, ziet geen grenslijn tussen chimpansees en mensen. Volgens hem ontzeggen sceptici dieren de vaardigheden die ze als mens bij zichzelf vanzelfsprekend vinden. Ze menen dat dieren per definitie opgesloten zitten in het heden. In het grootste deel van de 20ste eeuw stonden wetenschappers weigerachtig tegenover het idee van intelligentie of emotie bij dieren. Gelukkig waren er wetenschappers die wel verder durfden te gaan, die in de huid van dieren probeerden te kruipen en die niet het menselijke model als uitgangspunt namen.

Wij zijn er nu volgens De Waal stilaan achtergekomen dat er een zekere continuïteit en evolutie zit in de geestesprocessen van alle gewervelde dieren. Empathie bijvoorbeeld is niet een uniek menselijke kwaliteit, maar komt voort uit de evolutie en dus uit het dierenrijk. Empathie blijkt in het proces van de evolutie namelijk een zeer nuttige eigenschap, die sommige soorten de mogelijkheid geeft beter te overleven. Dood en verlies kunnen bij verwante dieren soms reacties oproepen die erg aan menselijk verdriet doen denken. Je ziet dat ook bij olifanten als ze rouwen om de dood van een naaste.

Het kan zijn dat ieder dier uit een
combinatie van verschillende vormen van bewustzijn
in verschillende gradaties bestaat. 

Hoe doe je dat, luisteren naar dieren? Je kunt alleen luisteren naar iemand van wie je de taal verstaat. Volgens dier-filosoof Eva Meijer kan dat, een gemeenschappelijke taal tussen mensen en dieren. De meeste honden begrijpen de grammatica van mensentaal en uit onderzoek blijkt dat mensen, ook mensen die geen hond hebben, de betekenis achter het blaffen of grommen van honden correct kunnen interpreteren. In haar boek Dierentalen en haar latere proefschrift Political Animal Voices pleit Meijer voor een inclusieve democratie waarin mensen en dieren naar elkaar luisteren. Dat zou een goede eerste stap kunnen zijn.

Er is dus veel in beweging wat betreft het luisteren naar de natuur. Er ligt geen blauwdruk klaar van hoe we met dieren moeten praten of hoe we het beste kunnen waarnemen, dus zullen we vooral veel moeten experimenteren met wat werkt. Kijk daarom vooral naar de dieren om je heen over hoe ze communiceren en wat ze je te vertellen hebben. Je zult soms verrast zijn over hun bewustzijn of over hoeveel dieren begrijpen en besef hebben over hun omgeving. Het kan voor jou misschien een eerste stap zijn naar een verruimd bewustzijn.

AUTEUR MARY SPAN | ©DOESPLUSGIDS | 230709
Trendjournalist/publicist en auteur van het boek Zinvolle [W]evolutie.
Hou ervan je te inspireren en te activeren voor zinvolle evolutie
in leven en werk, bouwend aan een wereld van nieuwe mogelijkheden.