21 juni 2023 | Mary Span | Evolutiegids

De speurtocht naar bewustzijn

In de afgelopen eeuw is er veel vooruitgang geboekt over het menselijk brein. Toch hebben neurowetenschappers en onderzoekers nog steeds geen antwoord op de belangrijke vraag: wat is bewustzijn en waar komt het vandaan?

Er zijn wetenschappers die de speurtocht naar bewustzijn willen opgeven of zeggen dat bewustzijn helemaal niet bestaat. Omdat ze niet kunnen verklaren waar bewustzijn vandaan komt en omdat ze denken dat het bewustzijn niet verklaard kan worden met fysieke of aardse termen. Welkom bij het grote geheim van bewustzijn.

Hoe weet je of je bestaat?

Hebben naast mensen ook dieren en planten bewustzijn? En kan kunstmatige intelligentie bewustzijn hebben? Vragen die nu dringend om inzicht vragen. Volgens filosoof Emanuel Rutten is bewustzijn een fundamenteel aspect van de werkelijkheid. Bewustzijn is iets wat we allemaal kennen, het is een persoonlijke ervaring waar we moeilijk een definitie aan kunnen hangen. Het gaat om ons innerlijke gevoelsleven, ons denken, ons ervaren, maar ook ons verlangen, onze hoop en ons willen hebben. Dus ons geestelijk vermogen, ons zijn. In de NRC-podcast presenteren journalist Wouter van Noort, filosoof Jessica van der Schalk en filosoof Emanuel Rutten mogelijke antwoorden op deze interessante vraag uit de moderne wetenschap. 

Al eeuwen zijn wetenschappers bezig met bewustzijn, maar nu erkennen ze meer en meer dat geestelijk bewustzijn bestaat, iets wat totaal anders is dan het materiële of stoffelijke IK waarover ik al eerder schreef. Emanuel Rutten stelt dat bewustzijn niet te herleiden is. Je kunt wel graden van bewustzijn ervaren – zoals beperkt, hoger of verruimd bewustzijn -, maar het kan niet worden geanalyseerd. We kunnen tegelijkertijd over alles twijfelen, maar niet over ons bewustzijn of onze ervaring.

Het lastige van bewustzijn is dat je het niet
exact kunt beschrijven, wat het precies is.
Laat staan bij een ander.

Filosoof Rutten poneert drie filosofische opvattingen. Ten eerste de opvatting dat geest stof is. Wij zijn ons brein, de mens is een machine. In de woorden van René Descartes: ‘Ik denk, dus ik besta’. Ten tweede dat geest en stof niet gelijk zijn, maar dat het bewustzijn wordt geproduceerd door de hersenen. Stof produceert dus geest. Uit de stof komt iets niet-materieels voort. Ten derde: geest en materie zijn onafhankelijk en op zichzelf staande dingen. De twee realiteiten gaan een interactie met elkaar aan, beïnvloeden elkaar maar hebben elkaar in strikte zin niet nodig. Je zou daar nog een vierde opvatting bij kunnen zetten: die van pantheïsme, een levensbeschouwing van theoloog John Toland (1670-1722) die steeds meer opgeld maakt en stelt dat alles (en iedereen) goddelijk is. De laatste twee opvattingen zijn momenteel populair, maar dat wil niet zeggen dat bewustzijn daarmee verklaard is, waar het zit en waar het vandaan komt.

Het draait om de grote vraag: wat is geest eigenlijk?
Zijn we stoffelijk (een machine) of/en geestelijk?

Is geest (synoniem van bewustzijn) dan een fundamenteel onderdeel van de natuur? Of staat het er helemaal los van? Er komen dan onherroepelijk ook spirituele of religieuze zingevingsvragen op, zoals wat is de zin van mijn leven; bestaat er leven na de dood; bestaat er een God; wat is intuïtie (vorm van direct weten) dan? Intuïtie is fascinerend omdat het uit het niets lijkt te komen, zoals in een gevoel dat ‘ik weet gewoon dat dit niet klopt’. Theoreticus, mysticus en filosoof George Ivanovitsj Gurdjieff (1866 – 1949) sprak zelfs over een ontwaakt bewustzijn. In zijn optiek spreekt hij over onze strijd tegen de slaap waarin wij allen verkeren. Maar daarover later meer in andere artikelen.

Het moeilijke van bewustzijn is dat we zelf de waarnemer van ons eigen bewustzijn zijn, want we observeren dan onszelf. Dan zijn we niet meer objectief. Als we bij de neuronen in ons brein beginnen, komen we nooit uit bij het betekenisvolle geheel. Dus bij het hoe en waarom van dingen. Feit is dat we beschikken over zelfbewustzijn en de mogelijkheid van intenties. Uiteindelijk gaat het om de vraag of we werkelijk vrij zijn in ons denken. Misschien kunnen we in dit aardse bestaan nooit een verklaring vinden voor bewustzijn en zullen we nooit iemands bewustzijn kunnen kapen. Dat geeft me voorlopig nog een veilig gevoel.

AUTEUR MARY SPAN | ©DOESPLUSGIDS | 230621
Trendjournalist/publicist en auteur van het boek Zinvolle [W]evolutie.
Hou ervan je te inspireren en te activeren voor zinvolle evolutie
in leven en werk, bouwend aan een wereld van nieuwe mogelijkheden.