Wat je ook denkt, het is een waanvoorstelling

De ratio staat bij de mensheid hoog in het vaandel. De mensheid heeft samenlevingen opgebouwd die enorm kennisintensief zijn. Daarmee onderscheiden we ons als mensen in sterke mate van andere diersoorten. Zien we met denken wel de realiteit?

Mensen denken over het algemeen dat het boeddhisme oorspronkelijk van Japan komt, maar de oorsprong ervan vertelt een interessant verhaal. Het verspreidde zich door de eeuwen heen vanuit India door Azië en werd uiteindelijk een integraal onderdeel van de Chinese cultuur. Daar versmolten enkele boeddhistische kernprincipes met taoïstische ideeën, wat leidde tot de opkomst van een bepaalde vorm van boeddhisme genaamd Chan. Pas eeuwen later migreerde deze traditie naar Japan, waar het bekend werd als Zen.

Zen ziet dat de ideeën, die we over onszelf en de wereld vormen, de mogelijkheid blokkeren om in contact te komen met onze essentiële natuur. Als we deze waanideeën maar konden doorbreken, zouden we een glimp opvangen van de ware aard van de werkelijkheid.

Zen is niet tegen rede en intellectueel denken, maar het erkent de neiging om zo verstrikt te raken in concepten dat we beginnen te geloven dat ze de werkelijkheid zelf zijn, in plaats van modellen van de werkelijkheid. Een beroemd Zenverhaal vertelt over een leraar die naar de maan wijst en zijn leerlingen waarschuwt zijn vinger niet te verwarren met de maan zelf: elke taal heeft een woord voor de maan, legt hij uit, maar het zijn louter abstracties, geconstrueerd door de menselijke geest, wijzend op iets dat echt is.

Wanneer we ons conceptueel of visueel bewustzijn gebruiken om dingen te begrijpen of er een verhaal over verzinnen, verliezen we het contact met de werkelijkheid. In de woorden van Zenleraar Dainin Katagiri:

‘Wat je ook denkt,
het is een waanvoorstelling‘.

Chan-monniken ontwikkelden een ingenieuze techniek om de greep van het logische denken op de menselijke psyche te doorbreken in de vorm van koans: een soort raadsel dat een leraar een leerling geeft en waarop geen logisch antwoord bestaat. Een klassiek voorbeeld is ‘Wat is het geluid van één klappende hand?‘ Andere bekende koans zijn: ‘Bestaat het IK?‘ en ‘Wat is de kleur van de wind?’

Het meest verradelijke is dat wij het IK zien als een entiteit in plaats van een abstractie. Objectief gezien bestaat het IK niet, maar we weven rondom het IK ook nog eens een patroon van verleden en toekomst. Door deel te nemen aan dit proces konden leerlingen de gebruikelijke cognitieve patronen leren herkennen en ongedaan maken die hen verhinderden een dieper inzicht in de aard van de werkelijkheid te krijgen.

Wie denken we dat we zijn? In zekere zin hebben we verschillende ‘zelven’, die verschillende rollen hebben. Daarom kunnen we ons ook zo geheel anders voelen bij verschillende mensen. We zijn iemand anders bij onze geliefde, dan wanneer we op het werk zijn. De onophoudelijke wisselwerking met onze omgeving creëert ons gevoel van IK. Wij zijn een abstract IK, maar we bestaan bij de gratie van meerdere zelven.

Praten en denken over dit thema is verwarrend, omdat de taal niet gemaakt is om bepaalde illusies te doorzien. Taal creëert juist waanvoorstellingen. Als je serieus aan zelfreflectie zou doen, dan kun je jezelf trainen om cognitieve illusies te leren doorzien. Zoals bij Zenmeditatie of Advaita Vedanta. Het doorzien van jezelf leidt tot een ruimere kijk op jezelf en maakt steeds duidelijk dat het IK vooral bestaat als output van ons brein.