Waarom floreren complotverhalen?

Door de moord op president Kennedy en de terroristische aanval van 9/11 waren miljoenen mensen ervan overtuigd dat de regering alles in de doofpot had gestopt. Tientallen jaren later denken mensen dat het Wereld Economic Forum een groot complot is. Zijn mensen hun realiteitsgevoel kwijt? Of is er wat anders aan de hand? De Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid denkt de oorzaak gevonden te hebben.

Sinds de coronapandemie is het Wereld Economic Forum (WEF) voer voor complotdenkers, die met onbewezen theorieën stellen dat de club van Klaus Schwab de touwtjes van de wereldeconomie in handen heeft. Volgens de populaire besteller-auteur Rutger Bregman van onder meer ‘De Meeste Mensen Deugen‘ is dat niet het geval en bestempelt hij het complotdenken als een vorm van denkluiheid. Dat is mensen wegzetten als zwakkelingen.

Je zou kunnen zeggen dat alle
complottheorieën bij elkaar één
grote angst voor het leven vormen.

Maar wat is een complottheorie eigenlijk? Het is een vermoeden dat een groep kwaadwillende mensen in het geheim immorele of zelfs criminele doelen nastreeft. Het hoeft niet per definitie onwaar te zijn. Soms kan een vermoeden van corruptie bijvoorbeeld wel waar blijken te zijn. We moeten meer uitzoomen om de werkelijke wereld van angst onder gewone mensen en de zorgeloosheid van de elite te kunnen zien.

Samenzweringstheorieën duiken vaak op na catastrofale of ongebruikelijke gebeurtenissen en gedijen goed in omgevingen waar er een gebrek is aan betrouwbare informatie. Vandaag is het duidelijk dat het coronavirus een catastrofale gebeurtenis is geweest die de levens van iedereen heeft beïnvloed. En deze onzekere tijd heeft het vertellen van complotverhalen in gang gezet.

Ik mag geen complotverhalen
aanhoren van vreemde mensen.

Zelfs de bekroonde auteur Naomi Klein heeft de noodzaak gevoeld een boek te publiceren over complottheorieën en desinformatie. In haar boek Dubbelganger onderzoekt ze hoe het voelt om je identiteit te zien wegglippen in de digitale ether, een ervaring die velen hebben in het tijdperk van kunstmatige intelligentie. Hierin vertelt ze dat ze zelf worstelt met samenzweringsculturen die opkomen en vreemde links. ‘Nobody is seeming to be quite what they seem‘, zegt ze.

Waarom geloven mensen in dingen die zo verkeerd lijken? Omdat mensen dan de grip op het leven kwijt zijn, denkt de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR). In hun rapport van 17 november 2023 geven ze aan dat de overheid bij het maken en uitvoeren van beleid meer moet inzetten op het vergroten van de grip van burgers. In de afgelopen decennia hebben opeenvolgende kabinetten veel nadruk gelegd op zelfredzaamheid en eigen verantwoordelijkheid. Door het neoliberalisme raken mensen aan de onderkant van de samenleving de grip over hun leven kwijt, terwijl mensen aan de bovenkant van de samenleving door het overheidsbeleid steeds meer worden bevoordeeld. Werkelijke grip op de omgeving vereist ook andere dingen, zoals voldoende financiële middelen, sociale hulpbronnen en rechten, maar ook een voorspelbare en navigeerbare omgeving.

We oordelen
maak raak.

De WRR zegt: ‘Grote groepen burgers ervaren onzekerheid en een gebrek aan grip op hun leven. Bij persoonlijke controle gaat het niet om controle over het individu, maar om controle door het individu, om de mogelijkheden van mensen om met succes hun weg te vinden in een wereld vol onzekerheden. Persoonlijke controle hangt nauw samen met zelfbeschikking en vrijheid. Wanneer mensen geconfronteerd worden met onzekerheid en niet het gevoel hebben dat ze grip hebben op hun situatie, kan dat hun gezondheid aantasten en hun levenstevredenheid aanmerkelijk verminderen.’

‘Ook kan dit een bron zijn van maatschappelijk onbehagen. Iemands gevoel van controle hangt ook samen met een algemeen en onbepaald gevoel dat het niet goed gaat met ‘de samenleving’. Ten slotte zijn er aanwijzingen dat een gebrek aan grip dat iemand ervaart, samenhangt met wereldbeelden en overtuigingen die niet bevorderlijk zijn voor de democratische rechtsstaat.’

De WRR roept beleidsmakers daarom op om met een nieuwe lens te kijken naar wetten en regelingen, om zo maatschappelijk onbehagen en complotdenken tegen te gaan. Natuurlijk is het fijn als mensen grip hebben op hun leven, maar hebben ze dan ook grip op hun angst en onzekerheid in hun persoonlijke leven?

Als je troebel water
met rust laat,
wordt het vanzelf helder.

Als mensen bang zijn proberen ze vooral zichzelf en hun naasten te beschermen en gaan daarbij uit van het ergste. Maar er is ook een andere kant: gewone mensen voelen aan dat niet altijd het eerlijke verhaal wordt verteld. Dan komen ze op een of andere manier in opstand. Geloven in complottheorieën is dus vooral verzet, pessimisme en een reactie op angst. Hierbij geven mensen snel de schuld aan anderen, die hun kwaad kunnen doen. Ze richten zich op groepen die ze toch al niet vertrouwen. Wie die groepen zijn, kan per persoon verschillen. Vaak zijn het de elites, etnische minderheden en de media die het moeten ontgelden. Een opmaat voor grotere sociale onrust en geweld. Om in de woorden van Jan Rotmans te spreken: ‘Dan zullen we met z’n allen dekking moeten zoeken.’

Eigenlijk zijn we allemaal min of meer gevoelig voor onrechtvaardigheid. Als de mensen goed zijn in analytisch denken, dan is de kans groot dat ze op zoek gaan naar oplossingen. Gelukkig werken heel veel mensen al in stilte aan een betere wereld. De kans is bij deze mensen kleiner dat ze in complottheorieën geloven.

In feite staan emoties aan de basis van complottheorieën en dan met name angst. Het allerbelangrijkste is volgens Eckhart Tolle, auteur op het gebied van spiritualiteit, dat je je er bewust van wordt. Dit soort psychologische angst gaat altijd over iets dat zou kunnen gebeuren, niet over iets dat nu gebeurt. Je bent in het hier en nu, terwijl je geest in de toekomst is. Dit creëert een angstkloof. Steeds opnieuw. Zonder oordeel of analyses. Zie het en accepteer dat het er is. Leer hoe het functioneert, wat voor verhalen en impulsen het met zich meebrengt. Eigenlijk zegt Eckhart Tolle: ‘Verspreid hoop, geen angst‘. Wat mij betreft een wijze uitspraak.